Büyüme Kıkırdağı (Büyüme Plağı, Epifiz Plağı) Kırıkları, Komplikasyonları ve Uygulanan Tedaviler
Büyüme kıkırdakları çocuk iskeletinde kemiklerin boyuna uzamasından sorumlu özel bölgelerdir. Uzun kemiklerin uç kısımlarında yer alırlar. Büyümeden sorumlu oldukları için metabolik olarak çok aktif bölümlerden ve ana kemiğe birleşen daha az metabolik aktivitesi olan kısımlardan oluşurlar. Çok iyi kanlanan aktif bölgeler yanında kanlanması görece daha az olan kısımlar arasındaki geçiş bölgeleri mekanik olarak da çocuk iskeletindeki en zayıf bölgelerdir.
Büyüme Kıkırdağı Kırıkları En Sık Hangi Bölgelerde Görülür?
Tüm çocuk kırıklarının %20 kadarı büyüme kıkırdağını ilgilendiren kırıklardır. Erkek çocuklarda daha sık görülürler. Yaşa göre daha sık görüldükleri bölgeler değişiklik gösterir. En sık el ve el bileği bölgesinde görülürler. El kısa kemiklerindeki (tarak ve parmak kemikleri) kırıkların önemli bir bölümü doktora gidilmeden kendiliğinden iyileşir bu nedenle acil başvuruları arasında yeteri kadar kayıt altına alınamazlar.
Büyüme Kıkırdakları Ne Zaman Kapanır? (büyüme ne zaman durur?)
Büyüme Kıkırdakları doğumda tam olarak vardır. Kemiklerin uç kırımlarındaki ikincil kemikleşme merkezleri ise genel olarak doğum sonrası ilerleyen zamanla görülmeye başlar. İkincil kemikleşme merkezlerinin yaşlara göre ortaya çıkma ve tam kapanma zamanlarının bilinmesi kırıkların tanınmasında önemlidir. Yenidoğanda diz çevresindeki ikincil kemikleşme merkezleri rahatlıkla görülebilir. Köprücük kemiği kemikleşme merkezi ise en geç ortaya çıkan ve en geç tam olarak kapanan büyüme kıkırdağı kemikleşme merkezidir. Boy uzamasına en fazla katkısı olan büyüme kıkırdakları sağlıklı kız çocuklarda 14-16, erkek çocuklarda 16-18 yaşları civarında kapanır. Bu yaşlardan sonra belirgin bir boy uzaması beklenmez. Bazı büyüme hormonu hastalıkları ile bir kısım metabolik kemik hastalıklarında büyüme kıkırdakları erken veya geç kapanabilir.
Her bir büyüme kıkırdağının uzamaya katkısı farklıdır. Genel olarak omuza, el bileğine ve dize yakın büyüme kıkırdakları boyuna uzamaya daha fazla katkı verir.
Şeklin sağ tarafında kemiğin sol tarafında ekstremitenin boyuna katkısı görülmektedir. Oklar boya daha fazla katkısı olan bölümleri işaret ediyor
Uzamaya katkı geçici veya kalıcı işlev bozukluğu sonrasında muhtemel kısalık veya açılanmanın tahmin edilmesinde bir fikir vermesi açısından önemlidir.
Büyüme Kıkırdağı Kırıklarının Hangilerinde Büyüme Kusuru Ortaya Çıkar?
Büyüme kıkırdağı kırıklarının önemli bir kısmı çok çabuk iyileşir ve arkada herhangi bir şekil bozukluğu, büyüme kusuru veya işlev kaybı bırakmaz. Ancak eklem seviyesinde farklılık yapan, parçalanması veya ayrılması fazla, kemik zarında çok fazla açılma/ayrışma yapan kırıklar geçici veya kalıcı büyüme kusurları yapabilir. Genel olarak kabul edilen büyüme kıkırdağının %10’undan fazla bir alanda kemik köprü oluşturan iyileşmeler, tek taraflı kemik köprü oluşturan iyileşmelerden sonra büyüme kusuru ihtimalinin fazla olacağıdır. Büyüme kıkırdağında belirli ve bir tarafı ilgilendirecek şekilde büyüme yavaşlaması veya durması da büyüme kusurlarına neden olur.
Büyüme kıkırdağı kırıklarının hangisinin büyümede kusur oluşturacağı kesin olarak bilinemez. Bununla beraber yaralanmanın şiddeti ne kadar fazla ise büyüme kusuru ortaya çıkma ihtimali o kadar fazladır. Bazı tip kırıklarda da büyüme kusuru olma ihtimali yüksektir. Kemik zarı (periosteum) veya kıkırdak zarı (perikondrium) etkilendiğinde de büyüme kusuru ihtimali artar.
Basit yaralanmalar da büyüme kıkırdaklarında geçici veya kalıcı bozukluklara neden olabilir. Özellikle büyüme bölgesindeki ezilme tarzı yaralanmaların düz grafiler ve hatta bilgisayarlı tomografi ile dahi gösterilebilmesi mümkün olmayabilir. Aynı zamanda büyüme kıkırdağında hasar manyetik rezonans inceleme ile gösterilebilse dahi bu hasarın büyüme kusuruna neden olup olmayacağı ancak zaman içinde bir miktar büyüme ile ortaya çıkacağından tetkik yapıldığı anda kesin olarak söylenemez. Bu yüzden her kırıkta büyüme kıkırdağının etkilenip etkilenmediğinin gösterilmeye çalışılması pratik değildir. Bunula birlikte aileler büyüme kusuru ihtimaline karşı bilgilendirilirler.
Büyüme kıkırdağı kırıkları çok iyi kanlanmaları nedeniyle hızlı iyileşirler. Kemiklerin orta bölümlerindeki kırıklara göre 2-3 hafta erken iyileşebilirler. Sadece çocuklarda olan yeniden şekillenme büyüme kıkırdağına yakın kırıklarda çok daha etkilidir. Bu nedenlerle büyüme kıkırdağına yakın kırıklarda bir miktar yer değiştirme kabul edilebilir. Ailelerin bu konuda bilgilendirilmesi muhtemel endişe ve anlaşmazlıkların önüne geçilebilmesi açısından önemlidir.
Büyüme kıkırdağına yakın veya bunları ilgilendiren fazla yer değiştirmiş kırıklarda çok sayıda düzeltme girişimi veya aşırı kuvvetli düzeltme hareketleri tercih edilmez. Genel olarak 2. haftadan daha geç gelen büyüme kıkırdağı kırıklarında da yeniden şekillenmenin sonucu beklenir. Zira geç kırıklarda yapılması muhtemel zorlu düzeltme hareketleri büyüme kıkırdağı hasarı oluşturabilir. Bu durumun istisnası eklemde seviye oluşturmuş veya aşırı yer değiştirme nedeniyle etraf dokularda baskı oluşturan kırıklardır. Böyle kırıklarda ameliyatlı düzeltmeler tercih edilir.
Büyüme Kıkırdağı Hasarı Sonucu Oluşan Büyüme Kusurlarında Hangi Tedaviler Yapılır?
Büyüme kusuru oluşturan büyüme kıkırdağı kırıklarında sebebe yönelik tedaviler yanında sonuçta oluşmuş şekil bozukluğunu düzelten tedaviler de uygulanır. Kısalık veya açılanma şeklinde oluşan şekil bozukluklarının tedavisi acil değildir ve çok iyi bir planlama gerektirir. Yapılacak tedavide etkilenme miktarı, etkilenen büyüme kıkırdağı ve çocuğun kalan büyüme potansiyel süresi önemli karar verdiricilerdir. Büyüme potansiyeli devam eden çocuklarda tedaviler sonrası şekil bozukluklarının tekrarlama ihtimali vardır. Tüm bu faktörler göz önüne alındığında tedavinin çocuk ortopedi yaklaşımı iyi olan bir ortopedik travma cerrahi tarafından yapılmasının gereği çok daha rahat anlaşılabilir. Büyümesi tamamlanmış veya tamamlanmaya yakın çocuklarda yapılan planlamaya göre büyümenin durdurulması, düzeltici osteotomiler (kemiğin kesilip düzeltilerek birleştirilmesi), uzatma veya kısaltma işlemleri gibi tedaviler yapılabilir.
Büyüme kıkırdağı yaralanmalarından sonra büyüme kusuru olup olmayacağı kesin olarak bilinemez. Tahmin edilebilir ve izlem ile ortaya konabilir. Tedavide tecrübeli bir hekimin iyi planı ile başarılı sonuç alınabilir.
Prof. Dr. Bülent Dağlar